इलाम जिल्ला मुलुकको पछिल्लो राजनैतिक विभाजन अनुसार प्रदेश नम्बर एकमा पर्ने चौध जिल्लामध्ये एक हो । मुलुकको सुदूरपूर्वमा १७०३ वर्ग किलोमिटर क्षेत्र ओगटेको पहाडी जिल्ला इलामको उत्तरमा पाँचथर, दक्षिणमा झापा, पश्चिममा पाँचथर र मोरङ जिल्लाहरु अनि पूर्वमा भारतको पश्चिम बंगाल अन्तर्गत दार्जिलिङ जिल्ला पर्दछ । विभिन्न नगदे वालिकालागि चर्चित इलाम जिल्ला नेपालमा चियाको आदि थलोको रुपमा चिनिन्छ  ।


नेपालको मानचित्रमा इलाम जिल्लाको फैलावट अक्षांश उत्तरी २६ डिग्री ४० मिनेट देखि उत्तरी २७ डिग्री ८ मिनेट सम्म र देशान्तर पूर्वी ८७ डिग्री ४० मिनेट देखि पूर्वी ८७ डिग्री १० मिनेट सम्म फैलिएको छ । इलाम जिल्लाको क्षेत्रफल १७०३ वर्ग किलोमिटर र जनसङ्ख्या राष्ट्रिय जनगणना २०६८ अनुसार २९०,२५४ जना रहेको छ। यो जिल्लालाई ६ गाउँपालिका र ४ नगरपालिका गरी जम्मा १० स्थानीय तहमा विभाजन गरिएको छ । यस जिल्लाको सदरमुकाम इलाम नगरपालिकामा रहेको छ । यस जिल्लाका सिमाना पूर्वमा भारतको पश्चिम बङ्गाल राज्यको दार्जिलिङ जिल्ला, पश्चिममा मोरङ र पाँचथर जिल्ला, उत्तरमा पाँचथर जिल्ला र दक्षिणमा झापा जिल्ला पर्दछ ।

इलाम बजारको पश्चिम उत्तरी भागमा रहेको चिया कमान नेपालको पहिलो संगठित कृषि उद्योग हो । यहाँ रहेको चिया कारखाना नेपालको जेठो औद्योगिक कारखाना हो जसबाट बि. सं. १९३५ मा नै प्रशोधित चिया बजारमा ल्याइएको थियो । अलैंची, आलु, अम्लिसो, अदुवा, दूध, किबी फल र विभिन्न प्रकारका जडिबुटी उत्पादनकालागि कहलिएको इलाम हरित कृषिको जिल्ला पनि हो । अत्यन्त आकर्षक र मनमोहक प्राकृतिक सुन्दरताले भरिपूर्ण इलाम नेपालकै उत्तम पर्यटकीय गन्तव्यमा पर्दछ ।

विविध जात जातिको बसोबास रहेको इलाममा प्राचिन मठ मन्दिर र गुम्बाहरु सांस्कृतिक धरोहरका रुपमा रहेका छन् । लेप्चा जातिको बसोबासो नेपालमा इलाम जिल्लामा मात्रै छ । बिभिन्न प्रजातिका चराहरु, विभिन्न किसिमका पुतली र रेड पाण्डाको वासस्थान रहेको इलाममा प्राकृतिक पोखरी पनि उल्लेख्य मात्रामा छन् । इलामको हाँसपोखरी क्षेत्रलाई सुनगाभाको स्वर्ग भनेर चिनिन्छ ।

साँस्कृतिक, प्राकृतिक तथा आर्थिक पक्षहरूमा समृद्ध रहेको यो जिल्ला “पहाडकी रानी, नगदेबालीकी खानी“ जस्ता उपनामले चिनिन्छ। इलाम जिल्लालाई विभिन्न ’अ’को जिल्ला भनेर पनि चिनिन्छ। यसै क्रममा यसलाई हाल ८ ’अ’को जिल्ला भनेर चिनिन्छ। जसमा ’अ’को अर्थ अलैंची, अदुवा, अर्थोडक्स चिया, अकबरे खुर्सानी, ओलन (दुध), अम्लिसो, आलु र अतिथि सत्कार मानिन्छ ।
 
इलामको नामाकरणका सम्बन्धमा केही किम्वदन्तिहरु छन् । जस्तै, प्राचिन समयमा लिम्बु जातिहरुकै वाहुल्यता रहेको इलामको नामाकरण लिम्बु भाषाबाट हुन गएको हो । लिम्बु भाषामा ‘इ’ र ‘लाम’ दुई शब्दको अर्थ क्रमशः घुमाउरो र बाटो हुन्छ । डाँडैडाँडाले भरिएको इलामको एक डाँडोबाट अर्को डाँडो नजिकै देखिए पनि त्यहाँ पुग्न खोला झरेर उकालो घुम्दै पुग्नु पर्ने हुन्छ । अर्को अर्थमा श्रीमद्भागवतको नवौं स्कन्धमा वर्णन भए अनुसार इला भन्ने राजाले यस क्षेत्रमा राज्य गरेकाले उनकै नामबाट इलाम नाम रहन गएको हो भन्नेपनि रहेको छ  ।